Prawa i obowiązki rodziców w aktach prawnych

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej a prawa rodziców

Odpowiedzialność za dziecko jest naturalnym prawem rodzica. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej prawa rodziców ujmuje w nawiązaniu do ochrony wolności przekonań, praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych obywatela, rodziny, dziecka.

Art. 47.

Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.

Oznacza to, że polski system prawny ochrania prywatność każdego obywatela i gwarantuje mu prawo do niezależności.

Art. 48.

Rodzice mają prawo do wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

Oznacza to, że polskie prawo respektuje i uznaje nadrzędną rolę rodziców w procesie wychowania ich dzieci, zwracając uwagę na konieczność przestrzegania prawa dziecka  do wolności sumienia i wyznania oraz przekonań.

Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Art. 53.

Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. 

Oznacza to, że rodzice mają prawo do przekazania dziecku systemu wartości zgodnego z ich własnym sumieniem.

Art. 70.

Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych.

Oznacza to, że rodzice mają prawo do wyboru szkoły dla swojego dziecka, która ich zdaniem najlepiej sprosta potrzebom ich dziecka.

Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów (...). Oznacza to, że każdy bez względu na swoja sytuację zdrowotną, rodzinna finansową czy też inne czynniki, ma prawo do wykształcenia, a państwo zapewnia ku temu dogodne warunki przez odpowiednią organizację systemów wsparcia , w tym także pomoc finansową.

Art. 71.

Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. 

Oznacza to, że rodziny będące w trudnej sytuacji materialnej i społecznej mają prawo oczekiwać od Państwa szczególnego wsparcia i pomocy. 

Matka przed urodzeniem dziecka i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa.

Art. 72.

Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. 

Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.

W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.

Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka. 

Z punktu widzenia rodzica, jako osoby uczestniczącej w życiu społecznym, posyłającej dziecko do szkoły będącej instytucją publiczną, istotne stają się wolności i prawa polityczne.

Art. 61.

Obywatel ma prawo do pozyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu państwa.

Oznacza to, że każdy bez względu na jego sytuację zdrowotna rodzinną czy społeczną ma prawo do dostępu do informacji dotyczących działań władzy publicznej.

Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.

Status rodzica w aktach prawnych o zasięgu europejskim lub globalnym

Status prawny rodzica określają również inne akty prawne o zasięgu europejskim lub globalnym. Polska z racji swych związków z Wspólnotą Europejską i przynależności do ONZ honoruje m.in.:

• Powszechna Deklaracje Praw Człowieka z dn. 10 grudnia 1948 roku,
• Europejską Konwencje o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dn. 4 listopada 1950 roku,
• Deklarację Praw Dziecka ONZ z 1959 roku,
• Uchwałę Parlamentu Europejskiego o Wolności Wychowania we Wspólnocie Europejskiej z dn. 14 marca 1984 roku,
• Konwencje o Prawach Dziecka ONZ z dn. 20 listopada 1989 roku (obowiązuje w Polsce od 1991 roku).

Zapewniają one dziecku prawo do wychowania i nauki w ramach szkolnictwa odpowiadającego różnorodności ludzi oraz ich potrzebie swobodnego rozwoju. W odniesieniu do dzieci w wieku szkolnym odpowiada to współtworzeniu tego rodzaju szkolnictwa przez rodziców, warunkujących istotę swobody swoich dzieci.

Wpływ rodziców na proces edukacji inicjowany przez szkołę i dotyczący ich dzieci, określony w tych dokumentach, zamyka się w trzech aspektach:

• prawo rodziców do określania wychowania i rodzaju nauczania ich małoletnich dzieci,
• prawo rodziców do wyboru szkoły dla dziecka,
• prawo rodziców do wychowywania dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi (w związku z tym - wyboru odpowiedniej szkoły), przy czym dziecko musi mieć zapewniony dostęp także do szkoły, w której nie jest uprzywilejowana żadna religia i żaden światopogląd.

Uszczegółowienie zawarte w ustawodawstwie poszczególnych krajów w dziedzinie oświaty jest co najmniej niewystarczające. Rodzice, nauczyciele, wychowawcy, przedstawiciele nauk pedagogicznych i administratorzy szkół z czternastu krajów Europy, w tym również Polski, tworzący Europejskie Forum Wolności w Oświacie, przypominają swoim społeczeństwom, ich parlamentom i rządom poszczególne zapisy ze wspomnianych dokumentów, domagając się ich realizacji z uwzględnieniem między innymi:

• zapewnienia prawa szkoły do samozarządzania i prawa rodziców do współdziałania,
• prawa nauczyciela do wolności od zewnętrznych nacisków, w spełnianiu jego obowiązków wspierania indywidualności dziecka, przy czym realizacja tego prawa ma przebiegać we współpracy z kolegami i w porozumieniu z rodzicami uczniów,
• podawania przez szkoły do wiadomości publicznej swoich celów, treści i metod pracy oraz swej sytuacji prawnej i gospodarczej. Na tej podstawie powinny rozwijać się odpowiednie formy kontroli społecznej, zapobiegające umniejszaniu praw dziecka,
• rzeczywistego zapewnienia rodzicom swobodnego wyboru szkoły dla dziecka poprzez między innymi system dotacji nie dyskryminujący poszczególnych typów placówek oświatowych, rodziców, uczniów lub personelu.

Forma wsparcia przez państwo nie może pośrednio zmuszać do dostosowywania się do podanych przez państwo planów nauczania, struktur szkolnych, itp. (Memorandum w sprawie roli oświaty w procesie jednoczenia się Europy. Europejskie Forum Wolności w Oświacie, Helsinki, 27-30 maja 1991).

Wspomniany apel Europejskiego Forum Wolności w Oświacie jest wołaniem o zmiany w duchu poszanowania wolności nauczycieli, uczniów i ich rodziców, o ustawodawstwo rzetelnie uwzględniające wspomniane uchwały, tworzące niezbędne ramy dla nowo kreowanej rzeczywistości oświatowej. Praktyka wskazuje bowiem na ciągle niewielkie w tej sferze dokonania.

Karta Praw i Obowiązków Rodziców w Europie

Status rodzica - członka szkolnej i lokalnej społeczności - dobrze ilustruje deklaracja Europejskiego Stowarzyszenia Rodziców (European Parents' Associatiori) pod nazwą Karta Praw i Obowiązków Rodziców w Europie. Dokument ten został przyjęty przez EPA w grudniu 1992 roku. Z wypełniającymi go postulatami zwrócono się wówczas do Komisji Europejskiej, Rady Ministrów, Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z prośbą o ich poparcie i pomoc w realizacji. Dokument nie ma charakteru prawnego, jednak wywiera znaczący wpływ na politykę społeczną w krajach członkowskich Unii Europejskiej.

EPA zrzesza ponad 70 organizacji edukacyjnych z krajów Wspólnoty Europejskiej, Polski 

i Słowacji. Jedynym polskim członkiem EPA jest Społeczne Towarzystwo Oświatowe, będące pierwszym niezależnym stowarzyszeniem rodzicielskim działającym w obszarze byłego bloku socjalistycznego. Jako takie reprezentuje na forum EPA interesy dzieci i rodziców skupionych nie tylko w obrębie swojego stowarzyszenia.

Karta Praw i Obowiązków Rodziców w Europie

• Rodzice mają prawo do wychowywania swoich dzieci w duchu tolerancji i zrozumienia dla innych, bez dyskryminacji wynikającej z koloru skóry, rasy, narodowości, wyznania, płci oraz pozycji ekonomicznej.
• Rodzice mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w duchu odpowiedzialności za siebie i za cały ludzki świat.
• Rodzice mają prawo do uznania ich prymatu jako "pierwszych nauczycieli" swoich dzieci. Rodzice mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w sposób odpowiedzialny i nie zaniedbywać ich.
• Rodzice mają prawo do pełnego dostępu do formalnego systemu edukacji dla swoich dzieci z uwzględnieniem ich potrzeb, możliwości i osiągnięć.
• Rodzice mają obowiązek zaangażowania się jako partnerzy w nauczaniu ich dzieci w szkole.
• Rodzice mają prawo dostępu do wszelkich informacji o instytucjach oświatowych, które mogą dotyczyć ich dzieci.
• Rodzice mają obowiązek przekazywania wszelkich informacji szkołom, do których uczęszczają ich dzieci, informacji dotyczących możliwości osiągnięcia wspólnych (tj. domu i szkoły) celów edukacyjnych.
• Rodzice mają prawo wyboru takiej drogi edukacji dla swoich dzieci, która jest najbliższa ich przekonaniom i wartościom uznawanym za najważniejsze dla rozwoju ich dzieci. Rodzice mają obowiązek dokonania świadomego wyboru drogi edukacyjnej, jaką ich dzieci powinny zmierzać.
• Rodzice mają prawo domagania się od formalnego systemu edukacji tego, aby ich dzieci osiągnęły wiedzę duchową i kulturową.
• Rodzice mają obowiązek wychowywać swoje dzieci w poszanowaniu i akceptowaniu innych ludzi i ich przekonań.
• Rodzice mają prawo wpływać na politykę oświatową realizowaną w szkołach ich dzieci. Rodzice mają obowiązek osobiście włączać się w życie szkół ich dzieci i stanowić istotną część społeczności lokalnej.
• Rodzice i ich stowarzyszenia mają prawo wydawania opinii i przeprowadzania konsultacji z władzami odpowiedzialnymi za edukację na wszystkich poziomach ich struktur.
• Rodzice mają obowiązek tworzyć demokratyczne, reprezentatywne organizacje na wszystkich poziomach. Organizacje te będą reprezentowały rodziców i ich interesy.
• Rodzice mają prawo do pomocy materialnej ze strony władz publicznych, eliminującej wszelkie bariery finansowe, które mogłyby utrudnić dostęp ich dzieci do edukacji. Rodzice mają obowiązek poświęcać swój czas i uwagę swoim dzieciom i ich szkołom, tak aby wzmocnić ich wysiłki skierowane na osiągnięcie określonych celów nauczania.
• Rodzice mają prawo żądać od odpowiedzialnych władz publicznych wysokiej jakości usługi edukacyjnej.
• Rodzice mają obowiązek poznać siebie nawzajem, współpracować ze sobą i doskonalić swoje umiejętności "pierwszych nauczycieli" i partnerów w kontakcie: szkoła - dom. "Karta" stanowi próbę określenia miejsca rodziców w procesie edukacji ich dzieci, określa też, jakie są oczekiwane (w opinii rodziców i współpracujących z EPA naukowców) relacje między nimi a szkołą i władzami ingerującymi w problemy oświaty. Obowiązki nałożone na siebie przez rodziców wskazują na oczekiwanie ścisłej, pożytecznej współpracy ze szkołą, także 
• w zakresie ich współuczestnictwa w procesie edukacji dzieci. W sformułowanych w Karcie prawach rodzice wyrażają pragnienie traktowania ich, jak świadomych partnerów 
• w prowadzeniu owego procesu. W treści zapisów daje się zauważyć niezmiernie głęboką potrzebę włączenia się w szkolną edukację dziecka, widać determinację w dochodzeniu do jej realizacji.

Sytuacja w naszym kraju, jak dotąd nie do końca pozwala rodzicom na realizację ich oczekiwań, pomimo podstaw konstytucyjnych i systemowych. Jak pisze rodzic, a także oficjalny przedstawiciel Społecznego Towarzystwa Oświatowego w EPA, Michał J. Kawecki: Mimo ogromnego potencjału (ponad 14 milionów rodziców młodzieży uczącej się) nie mamy swojego lobby w Sejmie i Senacie (...). O ile na szczeblu szkół rodzice i nauczyciele uzyskują niekiedy znaczny wpływ (...), o tyle nie mają go już wcale na szczeblu regionu, a tym bardziej na szczeblu centralnym, ogólnokrajowym.

Ustawa o systemie oświaty a prawa rodziców

Rodzicielski status podmiotu w relacji ze szkołą ujmuje ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. Ustawa daje podstawy realizacji takich praw rodziców jak: Prawo do wyboru szkoły dla dziecka.

Zniesiono obowiązek posyłania dzieci do szkół według zasady rejonizacji, zagwarantowano możliwość powstawania zróżnicowanych typów placówek oświatowych, prowadzonych zarówno przez państwo jak i przez stowarzyszenia, instytucje oraz osoby fizyczne. Zapewniono całkowite pokrywanie przez państwo kosztów utrzymania szkół publicznych i szkół niepublicznych.

Prawo rodziców do określania wychowania i rodzaju nauczania ich małoletnich dzieci

Reprezentowane jest ono głównie w zapisach o poszanowaniu prawa do indywidualności uczniów, wspomaganiu przez szkołę wychowawczej funkcji rodziny, autonomii szkoły jako społeczności uczniów, rodziców i nauczycieli. Służą temu również zapisy o tak zwanych radach szkół, rozwiązujących sprawy wewnętrzne, zabiegających o porozumienie pomiędzy członkami szkolnej społeczności. Ustawa dopuszcza też możliwość powoływania w szkołach reprezentacji ogółu rodziców (rad rodziców). Przez swoje uprawnienia organa tego rodzaju mogą wywierać istotny, realny wpływ na szkolną rzeczywistość, także w odniesieniu do procesu edukacji, będącego jej zasadniczym elementem.

W myśl ustawy rada szkoły jest organem uchwalającym jej statut, a więc między innymi prawa i obowiązki poszczególnych członków społeczności oraz organizację szkoły. Składa się w równych częściach z przedstawicieli uczniów, nauczycieli i rodziców, wybieranych przez ich ogół.

Poza planami budżetowymi opiniuje plany pracy dydaktyczno - wychowawczej szkoły oraz projekty innowacji i eksperymentów pedagogicznych. Z własnej inicjatywy ocenia sytuacje i stan szkoły występując z odpowiednimi wnioskami do dyrekcji, rady pedagogicznej, organu prowadzącego szkołę, innych. W sprawie tego rodzaju oceny wniosek rady szkoły ma charakter wiążący dla organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołą (art. 50 p. 2 pp. 3). Należy zaznaczyć, że aktualnie (1999) trwają prace nad nowelizacją treści IV rozdziału ustawy, traktującego o społecznych organach zarządzania oświatą, m.in. radach szkół, radach rodziców.

Prawo rodziców do wychowywania dzieci zgodnie z ich przekonaniami i światopoglądem

W uznaniu tego prawa ustawa mówi o zapewnieniu warunków do pobierania nauki religii na terenie szkoły przez dzieci, których rodzice wyrażą takie życzenie. Sejm, przyjmując ustawę w dniu 7 września 1991 roku, pozostawił w preambule akapit o "chrześcijańskim systemie wartości", mającym przenikać polską oświatę. Daje to wyraz poszanowaniu praw rodziców i uczniów, realizowanych w warunkach wolności wyznaniowej. W ustawie zawarte są ponadto możliwości powoływania szkół zróżnicowanych w kreowanym przez nie światopoglądzie. W ogólnej wymowie ustawa odzwierciedla upodmiotowienie rodziców, którzy w myśl jej zapisów mogą stać się - wraz z nauczycielami i uczniami - współgospodarzami każdej szkoły, a także mogą zakładać lub współorganizować nowe szkoły.

Akty Prawne dotyczące nowych tendencji w kształceniu i wspieraniu ucznia niepełnosprawnego 

• Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. Z 1991 r. nr 120, póz. 526).
• Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września1991 r.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego w roku 2014 (Dz.U. 2013 poz. 1687)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lutego 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych